Historijsko pravo Bosne i Hercegovine na izbor statusa suverene i nezavisne države

Za Patriju piše: Ermin Kuka

Bosna i Hercegovina je, kroz historiju, imala i održala kontinuitet svoje opstojnosti kao posebnog geografskog, upravnog, kulturološkog i ekonomskog entiteta i poslije gubitka srednjovjekovne državne samostalnosti 1463. godine. U razdoblju osmanske uprave i vladavine, Bosna je egzistirala kao posebna teritorijalna i upravna oblast. Prirodno-geografske (teritorijalne) cjeline koje su postojale u vrijeme srednjovjekovne bosanske države zadržale su se sve do dolaska Osmanlija, koji su izvršili njihovu reorganizaciju, s tim da su uvažili dotadašnje (zatečene) prirodno-geografske cjeline.

Odlukama Berlinskog kongresa 1878. godine, upravu nad Bosnom i Hercegovinom dobija Austro-ugarska monarhija. Tada i nastaje novi naziv “Bosna i Hercegovina“, koji se očuvao do danas. I u razdoblju austro-ugarske vladavine u Bosni i Hercegovini, zadržan je poseban status (corpus separatum), uz postizanje posebnog vida razvoja i emancipacije bosanskohercegovačkog društva. Razdoblje austro-ugarske uprave je razdoblje u kome se Bosna i Hercegovina počinje naglo ekonomski, kulturno, urbano, ali i infrastrukturno razvijati. Početak Prvog svjetskog rata 1914. godine je prekinuo pozitivne razvojne procese u Bosni i Hercegovini i unazadio ukupno stanje u državama zahvaćenim sukobom, uključujući i prostor Bosne i Hercegovine.

Interes za etničku podjelu

U razdoblju Kraljevine Jugoslavije od Prvog do Drugog svjetskog rata, Bosna i Hercegovina je bila izvan sfere interesa i zanimanja kraljevske vlasti u kontekstu njenog razvoja i napretka. Interes koji je bio aktuelan odnosio se na njenu etničku podjelu koju su snažno zagovarale nacionalne političke i druge elite susjednih Srbije i Hrvatske. Na koncu, ti interesi su oblikovani 1939. godine u formi sporazuma Cvetković-Maček, kojim je dogovorena podjela teritorija Bosne i Hercegovine između Srbije i Hrvatske. Potpunu implementaciju tog sporazuma prekinula je okupacija Jugoslavije od strane Njemačke 1941. godine.

Bosna i Hercegovina je, u razdoblju Drugog svjetskog rata, bila okupirana od Hitlerovskih nacističkih i Musolinijevih fašističkih snaga. Osnivanjem nacističke kvinslinške tvorevine Nezavisne Države Hrvatske 10. aprila 1941. godine, najveći dio teritorije Bosne i Hercegovine je ušao u njen sastav. Tzv. Nezavisna Država Hrvatska je bila produžena ruka Hitlerove okupacije Europe i Balkanskog poluotoka.

Ipak, historijske silnice u razdoblju Drugog svjetskog rata na prostoru Bosne i Hercegovine dovele su do stvaranja jakog i širokog antifašističkog narodno-oslobodilačkog fronta (pokreta). Njegovu oružanu (vojnu) komponentu činila je Narodnooslobodilačka vojska. Neke od ključnih neprijateljskih ofanziva protiv narodnooslobodilačke (partizanske) vojske dešavale su se upravo na teritoriji Bosne i Hercegovine. Građani Bosne i Hercegovine svih nacionalnosti aktivno su se uključili u antifašistički pokret i dali nemjerljiv doprinos borbi protiv okupatora.

Zahvaljujući izraženoj općoj volji i učešću u ustanku svih njenih stanovnika u zajedničkog borbi protiv okupatora, donesena je odluka o organiziranju Prvog zasjedanja Zemaljskog antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Bosne i Hercegovine (ZAVNOBIH-a), po uzoru na ostale republike. Formirana mreža narodnooslobodilačkih odbora, postala je osnova za pripremu i održavanje Prvog zasjedanja ZAVNOBIH-a 25. novembra 1943. godine u Mrkonjić Gradu. Zahvaljujući odlukama ZAVNOBIH-a, Bosna i Hercegovina je proglašena federalnom državnom jedinicom, ravnopravnom sa Srbijom, Slovenijom, Hrvatskom, Makedonijom i Crnom Gorom. Poseban historijski značaj ZAVNOBIH-a je u činjenici da je tada obnovljena državnost Bosne i Hercegovine, a koju je izgubila osmanskim osvajanjem 1463. godine. Zapravo, od te historijske tačke, počinje novo razdoblje u historiji Bosne i Hercegovine. Započet je njen državni razvoj u okvirima zajedničke Jugoslavije.

Unutar zajedničke socijalističke jugoslavenske federacije, Bosne i Hercegovina je prošla dva važna historijska razdoblja. Prvo razdoblje je razdoblje centralističko-administrativnog razvoja od 1945-1960. godine. Drugo je razdoblje socijalističkog samoupravnog razvoja od 1960-1990. godine. Značajan napredak Bosne i Hercegovine u gotovo svim sferama državnog i društvenog rada i djelovanja desio se upravo u razdoblju socijalističkog samoupravljanja. Razvija se privreda, obrazovanje, saobraćajna infrastruktura, otvaraju se nova preduzeća (posebno industrijska), koja se fokusiraju primarno na izvoz. Tako raste i zaposlenost. Otvaraju se tri nova univerziteta: Mostarski, Tuzlanski i Banjalučki. To razdoblje razvoja Bosne i Hercegovine u historiografiji je zabilježeno kao zlatno doba u razvoju bosanskohercegovačkog društva. Uz sveopći ekonomski razvoj, podignuti su i kapaciteti u oblasti upravno-stručnog rada općinske uprave, kao i uprave na republičkom nivou.

Sa takvim intenzivnim i jakim stepenom razvoja, koji se mogao mjeriti sa srednje razvijenim državama Europe, Bosna i Hercegovina je, zajedno sa drugim republikama jugoslovenske federacije ušla u proces disolucije zajedničke države u razdoblju od 1990-1992. godine.

Kriza zajedničke države (jugoslovenske socijalističke federacije) kulminirala je krajem 80-ih i početkom 90-ih godina 20. stoljeća. Jugoslovenska kriza trajala je više od jedne decenije. Kriza je odmakla posebno nakon niza neuspjelih pokušaja predsjednika republika i pokrajina da nađu zajedničko političko rješenje. Postojalo je više prijedloga rješenja te krize, počevši od reforme federacije, preko više decentralizacije, do prijedloga veće centralizacije. Tokom 1990. i 1991. godine značajno se produbio proces disolucije SFRJ. Prevladala je koncepcija formiranja nezavisnih država. Već 1991. godine Slovenija i Hrvatska izvele su političku pluralizaciju i proglasile su nezavisnost. Tim putem krenule su i druge republike i pokrajine.

Pluralizacija bh. društva

Gotovo istovremeno sa procesom disolucije SFRJ, započeo je i historijski proces političke pluralizacije i prelaska na višestranački sistem u svim jugoslovenskim republikama. Pluralizacija bosanskohercegovačkog društva izvedena je mirno. Tokom 1990. godine u Bosni i Hercegovini se formiraju političke stranke, čime se uvodi višestranački sistem. Tri stranke se formiraju na jednoetničkoj osnovi: SDA, HDZ BiH i SDS. Prvi višestranački izbori u Bosni i Hercegovini su održani u novembru 1990. godine, a na kojima apsolutnu pobjedu ostvaruju upravo navedene tri stranke sa 84% osvojenih mjesta u Skupštini Bosne i Hercegovine. Opozicione stranke su sa 16% mjesta bile gotovo potpuno marginalizirane.

Već u prvoj godini aktivnosti i odlučivanja u Skupštini Bosne i Hercegovine, kao najznačajnije pitanje postavljeno je pitanje njene političke budućnosti. U raspravi u Skupštini iskristalizirale su se dvije opcije (dva koncepta) oko budućeg političkog statusa i razvoja Bosne i Hercegovine. Prvi koncept, koji je podrazumijevao suveren i nezavisan državno-pravni status Bosne i Hercegovine, zagovarale su SDA, HDZ BiH i pet opozicionih stranaka. Drugi koncept, koji je podrazumijevao da Bosna i Hercegovina bude samo jedna administrativna teritorija unutar već tada krnje Jugoslavije, zagovarala je SDS na čelu sa Radovanom Karadžićem. Zapravo, taj koncept se temeljio na uspostavljanju "velike Srbije" na prostoru Bosne i Hercegovine.

Uvidjevši da bi mogao prevladati prvi koncept, Radovan Karadžić je u Skupštini Bosne i Hercegovine u oktobru 1991. godine uputio otvorenu prijetnju, kazavši da ukoliko bude rata Muslimani se neće moći odbraniti i bit će pakao. Nakon toga, SDS je izašla iz Skupštine, a nakon referenduma otvoreno krenula u ostvarenje cilja stvaranja "velike Srbije".

Doc. dr. Ermin Kuka (Foto: Facebook)

Odgovor Skupštine Bosne i Hercegovine na otvorene prijetnje Radovana Karadžića bio je donošenje Odluke o održavanju referenduma o suverenoj i nezavisnoj budućnosti Bosne i Hercegovine 25. januara 1992. godine. Odluci je prethodilo i mišljenje Arbitražne komisije Konferencije o Jugoslaviji (tzv. Badinterove komisije), po kome je put do nezavisnosti zemlje podrazumijevao provođenje referenduma građana o suverenom i nezavisnom statusu Bosne i Hercegovine. Time je Skupština Bosne i Hercegovine omogućila građanima da se slobodno i demokratskom voljom izjasne o suverenom i nezavisnom državnopravnom statusu Bosne i Hercegovine.

Referendum je održan u složenim i napetim društveno-političkim odnosima i okolnostima. Izjašnjavanje građana je izvedeno 29. februara i 1. marta 1992. godine. Referendumsko pitanje je glasilo: “Jeste li za suverenu i nezavisnu Bosnu i Hercegovinu, državu ravnopravnih građana, naroda Bosne i Hercegovine – Muslimana, Srba, Hrvata i pripadnika drugih naroda koji u njoj žive?“. Pristalice SDS-a su imale zadatak da ne izlaze na referendum i opstruiraju njegovo provođenje gdje je god živjelo većinsko srpsko stanovništvo. Međutim, i pored opstrukcija, referendum je uspješno proveden pod međunarodnom kontrolom. To su potvrdili i posmatrači Europskog parlamenta, koji su ocijenili da je glasanje bilo iskreno, a organizacija referenduma korektna. Od tadašnjih 109 općina, referendum je proveden u njih 107 (jedino nije proveden u Grahovu i Drvaru).

Na referendum je izašlo 64% građana upisanih u birački spisak, od čega se njih 99% pozitivno izjasnilo za suvereni i nezavisni status Bosne i Hercegovine. Uspjeh referenduma bio je osnova za međunarodno priznanje države Bosne i Hercegovine. Tako je, nakon što je Skupština Bosne i Hercegovine utvrdila rezultate referenduma i donijela odluku o proglašenju nezavisnosti, 6. aprila uslijedilo i međunarodno priznanje Bosne i Hercegovine od strane tada 12 država članica Europske zajednice, a zatim i SAD-a i drugih država.

Održavanje referenduma bio je historijski čin i momenat, jer su se građani demokratskim putem odlučili za suveren i nezavisan budući status Bosne i Hercegovine, te da, kao takva, uđe u sopstveni i samostalni razvoj.

Historijski kontekst

Odgovor SDS-a i njihovih pristalica na rezultate referenduma i proglašenje nezavisnosti Bosne i Hercegovine bio je pokretanje agresije, uz pomoć JNA i drugih vojnih snaga iz Srbije i Crne Gore. U razdoblju gotovo četverogodišnje agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu, građanske i patriotske snage su organizirale odbranu integriteta, suvereniteta i teritorije države. Temeljni nosioci odbrane su bili, u političkoj ravni Ratno predsjedništvo Republike Bosne i Hercegovine, a u vojnom aspektu Armija Republike Bosne i Hercegovine, koju je formiralo Ratno predsjedništvo.

Agresija na Republiku Bosnu i Hercegovinu u razdoblju od 1992-1995. godine praćena je počinjenjem brojnih masovnih i pojedinačnih zločina protiv čovječnosti, prevashodno nad Bošnjacima, uključujući i zločin genocida u svim okupiranim mjestima i gradovima pod opsadom. Te činjenice su potvrđene na međunarodnim i domaćim sudovima, a i dokumentirane su kroz brojne naredbe i direktive tzv. Glavnog štaba VRs. Osim ljudskih žrtava, progona civila i drugih zločina, rat je donio i nezapamćeno materijalno stradanje i razaranje. I pored stradanja i razaranja, Bosna i Hercegovina je uspjela sačuvati svoje multietničko biće i integritet.

Oružana agresija je zaustavljena potpisivanjem Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, poznatijeg kao Dejtonski mirovni sporazum, krajem 1995. godine. U tome je presudnu ulogu imalo liderstvo SAD-a, uz podršku međunarodne zajednice. Tim sporazumom je, također, zaokružena osnova internacionalizacije bosanskohercegovačkog pitanja, prije svega kroz izgradnju i stabilizaciju mira i izgradnju institucija države. Zapravo, Dejtonski mirovni sporazum je dao geopolitičku osnovu za uspostavljanje i odvijanje historijskog procesa integracije Bosne i Hercegovine u Europsku uniju i NATO savez.

Ishodišna tačka internacionalizacije bosanskohercegovačkog pitanja javlja se u historijskom kretanju do konačnog postizanja članstva Bosne i Hercegovine u Europskoj uniji i NATO savezu. Historijski proces euroatlantskih integracija u vremenu nakon potpisivanja Dejtonskog mirovnog sporazuma označava ukupni sadržaj političkog razvoja i strukturalnih reformi bosanskohercegovačkog društva.

Sagledavajući ukupni historijski kontekst opstojnosti i razvoja države Bosne i Hercegovine, jasno se prepoznaje kontinuitet njene posebnosti u tim različitim vremenskim distancama i razdobljima. Kontinuitet opstojnosti i razvoja državnosti potvrđuje tezu da je Bosna i Hercegovina imala historijsko pravo da, u uslovima disolucije SFRJ, samostalno izabere svoj status u budućnosti. Stoga je 1. mart historijski datum, budući da se to dešava samo jedanput u historiji države.

Pred Bosnom i Hercegovinom je zadaća završetka procesa “europeizacije“ društva i države, a koji podrazumijeva provođenje niza strukturalnih, posebno ustavnih reformi. Izgradnja države u miru odvija se uz puno angažiranje institucija međunarodne zajednice, zajedno sa demokratskim i probosanskim snagama unutar države. Stabilnost institucija i sigurnost građana Bosne i Hercegovine, kao i ukupni ekonomski i društveni razvoj, će ići brže i bolje u okviru Europske unije i NATO saveza. Na taj način, Bosna i Hercegovina će postati pravna i demokratska država u kojoj će se garantirati jednake šanse za razvoj i napredak svih njenih građana. Jer, mir i država nemaju drugu alternativu, to su dva najveća javna (opća) dobra.

Uz ove poruke optimizma, svim građanima Bosne i Hercegovine čestitam 1. mart, Dan nezavisnosti naše jedine domovine.

(Autor teksta je doc. dr. Ermin Kuka, viši naučni saradnik pri Institutu za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu)