Bosna i Hercegovina u dva vijeka: Od jugoslavenskog sna do dejtonskog košmara

Piše: Rasim Belko @rasimbelko

Bosna i Hercegovina je zemlja čija je historija ravna krvavom bilansu Evrope u malom. Zemlja gdje su carstva dolazila i odlazila, gdje su se granice crtale sabljom, a sudbine naroda određivale na stolovima stranih sila. Dva vijeka za ovu zemlju znače dva stoljeća borbe da bude svoja na svome — između tuđih interesa, vlastitih iluzija i međunarodnih eksperimenata. Od austrougarske okupacije, preko jugoslavenske integracije do dejtonske amputacije, Bosna i Hercegovina je preživjela sve osim pravde. Danas je politički laboratorij, etnički geto i ogledni primjer kako se genocid može pretvoriti u ustavno načelo.

Bosna i Hercegovina je 1945. godine, nakon završetka Drugog svjetskog rata i oslobođenja zemlje od fašističke okupacije, postala jedna od šest republika nove socijalističke Jugoslavije. Kao jedina od tadašnjih jugoslavenskih republika s gotovo ravnomjernim udjelom tri naroda — Bošnjaka, Srba i Hrvata — Bosna i Hercegovina je imala izuzetno osjetljivo unutrašnje političko i nacionalno pitanje. Ipak, zahvaljujući antifašističkoj borbi svih njenih naroda i narodnosti i ZAVNOBiH-u kao temelju obnove državnosti 1943. godine, BiH je unutar socijalističke federacije uspjela ostvariti formalni suverenitet, premda stvarnu političku autonomiju nije imala.

Period poslijeratne izgradnje donio je BiH intenzivan ekonomski razvoj, industrijalizaciju i modernizaciju, ali i unutrašnju homogenizaciju u jugoslavenskom okviru, gdje su se nacionalna pitanja sistemski marginalizirala pod okriljem “bratstva i jedinstva”. U stvarnosti, BiH je često služila kao tampon zona između srpskih i hrvatskih političkih interesa, dok su Bošnjaci decenijama bili sistematski obespravljeni i negirani kao ravnopravan narod, sve do priznavanja naziva Muslimana (što je bio trik priznavanja religijske skupine, a ne političkog naroda), 1971. godine. Iako su gradovi poput Sarajeva, Tuzle i Zenice doživjeli ekonomski procvat, a kulturni život BiH bio dinamičan i otvoren, politička zavisnost od centra i unutrašnji etnički balans činili su Bosnu i Hercegovinu trajno ranjivom.

Krajem osamdesetih i početkom devedesetih godina prošlog stoljeća, urušavanjem jugoslavenske federacije i jačanjem velikodržavnih projekata u Beogradu i Zagrebu, Bosna i Hercegovina se našla pred historijskim izazovom opstanka. Referendum za nezavisnost održan 29. februara i 1. marta 1992. godine, na kojem je 64% građana izašlo, a njih 99% glasalo za suverenu i nezavisnu Bosnu i Hercegovinu, bio je izraz volje većinskog stanovništva. Međutim, već 6. aprila 1992. godine počinje brutalna agresija na međunarodno priznatu državu, vođena sa teritorije tadašnje Savezne Republike Jugoslavije (Srbije i Crne Gore), uz aktivno učešće oružanih formacija bosanskih Srba i kasnije dijelova HVO-a pod direktnim uticajem Zagreba.

U periodu od 1992. do 1995. godine, Bosna i Hercegovina je pretrpjela neviđene ljudske i materijalne gubitke. Na stotine hiljada ubijenih, silovanih, nestalih i raseljenih, urbicid nad Sarajevom, Mostarom, Fočom, Prijedorom, Višegradom i desetinama drugih gradova i sela, ostavili su trajne posljedice na društveno tkivo zemlje. Najstrašniji zločin dogodio se u julu 1995. godine u Srebrenici, gdje su snage Vojske Republike srpske, pod komandom Ratka Mladića, izvršile genocid nad više od 8.000 Bošnjaka. Taj zločin, najveći na tlu Evrope nakon Drugog svjetskog rata, presuđen je pred Međunarodnim sudom pravde i Haškim tribunalom kao genocid, međutim, uprkos jasno definisanoj strukturi zločina genocida, i danas u dijelovima BiH i regiona dominiraju narativi negiranja genocida i odgovornosti za isti.

Rat u Bosni i Hercegovini zvanično je okončan Dejtonskim mirovnim sporazumom potpisanim 14. decembra 1995. godine. Iako je taj dokument donio prijeko potrebni mir, on je istovremeno ustrojio Bosnu i Hercegovinu kao složenu, disfunkcionalnu i duboko podijeljenu državu. Dejtonski Ustav, inkorporiran u Aneks IV sporazuma, legalizirao je etničke i teritorijalne podjele stvorene agresijom i genocidom, dajući konstitutivnim narodima, entitetima i kantonima moć koja često nadilazi interese države i njenih građana.

Trideset godina kasnije, Bosna i Hercegovina je ostala zatočena u dejtonskom okviru koji onemogućava suštinske reforme i tranziciju ka modernoj, evropskoj i građanskoj državi. Ogromna sredstva i resursi međunarodne zajednice utrošeni su na “tranziciju” koja nikada nije do kraja provedena. Dejtonski okvir, koji počiva na principu etničke ravnoteže, sistemski blokira ustavne i institucionalne reforme, omogućava secesionističke politike i koči euroatlantski put zemlje.

Bosna i Hercegovina je, uprkos svemu, opstala kao međunarodno priznata država, ali sa ozbiljnim unutrašnjim slabostima koje permanentno ugrožavaju njen suverenitet, teritorijalni integritet, te političku i sigurnosnu stabilnost. Umjesto modernizacije i izgradnje funkcionalne pravne države, BiH je pretvorena u poligon političkih ucjena, etničkog klijentelizma i institucionalne paralize. Uz standardno geopolitičko potkusurivanje njenom sudbinom.

Iznuđena disfunkcionalnost i traganje za samoodrživošću

I upravo tu dolazimo do one rečenice koja sažima sav cinizam međunarodne zajednice i okrutnu logiku realpolitike. Lord Paddy Ashdown je svojevremeno rekao: „Dejtonski mirovni sporazum bio je izvanredan sporazum za okončanje rata, ali veoma loš za izgradnju države.“ I ta rečenica je možda najprecizniji epitaf nad Bosnom i Hercegovinom kakva je trebala postati, a nikada nije smjela opstati u obliku kakvom je nametnuta.

Jer Bosna i Hercegovina je, da se ne lažemo, žrtvovana na oltaru geopolitičkih interesa, kako bi Evropa mogla potpisati mir i prati ruke nad balkanskom krvlju. Dejton je bio diplomatski aspirin za međunarodnu zajednicu, a smrtonosna infuzija za Bosnu i Hercegovinu. Država je svedena na birokratski eksperiment u kojem su zločin i genocid nagrađeni entitetima, a žrtve prisiljene na institucionalnu amneziju i stalno dokazivanje vlastitog prava na postojanje.

Danas, tri decenije nakon Dejtona, patriotska obaveza svakog građanina i institucije jeste insistirati na reformi postojećeg ustavnog okvira, vraćanju političke moći državnim institucijama, zaštiti suvereniteta, te očuvanju sjećanja na žrtve agresije i genocida. Bosna i Hercegovina ima historijsko pravo i moralnu obavezu da se izbori za status moderne, demokratske i građanske države, oslobođene etničkih podjela nametnutih dvostrukom agresijom i potpisom u Daytonu. Evropa u 21. stoljeću ne smije biti prostor u kojem genocid može biti nagrađen političkom autonomijom, niti društvo u kojem se zločinac i njegov sljedbenik kao negator zločina tretira kao državnik.

Borba za Bosnu i Hercegovinu nije završena 1995. godine — ona traje i danas, u institucijama, na ulicama, u međunarodnim forumima, učionicama, novinskim kolumnama i običnim kafanama. I trajaće dok ova zemlja ne postane država svih njenih ljudi, sa jednim glavnim gradom, jednim ustavom i jednakim pravima za sve. Ili će nestati kao još jedna historijska fusnota o tome kako je svijet još jednom — svjesno — pustio da pravda poklekne pred cijenom mira.

A tada, ako se to desi, neka niko ne izgovara Ashdownovu rečenicu. Biće kasno za cinizam.