Na dan zločina u centru Sarajeva: Umjesto straha rađao se bijes i otpor

Na današnji dan 28. marta 1945. godine, prema naređenju ustaškog upravitelja Sarajeva Maksa Luburića, obješeno je na Marijin Dvoru 55 građana. Bilo je to tačno sedam dana uoči bijega ovog patološkog ubice pred partizanskim jedinicama koje su nadirale u grad. Od 18. februara do 4. aprila Luburić je sa svojim ustašama provodio najgori teror nad građanima Sarajeva. U tom kratkom periodu ubijeno je 323. Sarajlija, od čega su dvije trećine Bošnjaci.  

Tako je bilo i 28. marta 1945. godine. Vješanjem Sarajlija u centru grada Luburić je želio izazvati strah, a izazvao je još veći bijes i otpor građana. Tako je maloljetni Sarajlija Halid Nazečić odlučio da izvrši atentat na Luburića. Halid je smatrao Luburića najgorim ubicom i sam je vršio pripreme za atentat. Jednog martovskog dana, Luburić je u zgradi Narodnog pozorišta na Obali pripremio neku svečanost. Halid je to saznao, uzeo pištolj i uspio da se progura sa još jednim skojevcem među građane koji su bili okupljeni pred zgradom Sarajevskog pozorišta. U momentu kada mu se Luburić približio, Halid je trgnuo pištolj u namjeri da izvrši atentat. Ometen je za trenutak od gomile i nekoliko Luburićevih tjelohranitelja je skočilo na njega. Razoružan je i odveden u ustaško mučilište u Berkovića vili. Tu je podlegao u najgorim mukama.

Na Marijin Dvoru su obješeni Omer Fazil Omer, Ragib Sarić, Ćamil Skando, Muradin Čobo, Hajro Hadžović, Mahmut Arslanagić, Hamid Avdić, Mustafa Spahalić, Hamid Talović, Hasan Hajdarević, Alija Meretlić, Salih Mujkanhodžić, Ahmed Vilogorac, Šućrija Lukavac, Afan Opijač, Huso Islamović, Lutvija Šaran, Pašo Avdić, Salko Zubčević, Avdo Mulahasanović, Edhem Kusturica, Pavle Pavlin, Anđa Buđen, Ragib Kreho, Omer Delalić, Edhem Sarić, Muhamed Potogija, Mehmed Karamehmedović, Suljo Pašić, Stanko Rojnik, Kasim Sarić, Žarko, Veljko i Zora Odović, Mane Levnajić, Ana (Anka) Pauković, Štefanija Čerkez, Ilijas Smajlagić, Stanislav Keško, Hašim Šukrin, Ines Samardžić, Hamdija Hodžić, Mustafa Ćemalović, Marinko Tuševljak, Dušan Močević, Vladimir Mirković, Milan Živak, Mićentije Tadić, Milosav Mikailović, Joco Likić, Miloš Čikić, Milorad Petrović, Borivoj Perić, srednjoškolci Vidoje Stević i Slobodan Nikolić.

Imena obješenih nalaze se na spomeniku podignutom u parku pored Filozofskog fakulteta u Sarajevu.

Vijest o vješanju brzo se proširila Sarajevom. Najbolji pregled stravičnog događaja imali su putnici tramvaja koji je prolazio drugom stranom ulice. Građani, puni revolta, reagirali su najčešće bučno i sa bijesom. Ustaše su pretpostavljale pobunu, pa su u svaki tramvaj ubacivali po jednog ili više agenata koji bi odmah hapsili one koji reaguju. Tako je, prema svjedočenju vozača tramvaja Petra Jurića, mlada kondukterka Ružica Seibol odvedena i likvidirana samo zato što je rekla: »Šta ovo rade, pobogu?«

Pored obješenih stajale su naoružane ustaše da pucaju ako bilo ko priđe. Mnogi su i po nekoliko puta prolazili u namjeri da prepoznaju - rođaka, komšiju ili, pak, druga. Tako je i kćerka obješenog Mustafe Ćemalovića, 19-godišnja Adila, došla da posljednji put vidi oca. Nije mogla izdržati da ne potrči i još jednom zagrli voljenog oca. Na njenu sreću, spotakla se i pala. U tom momentu, iz mašinke jednog ustaše rafal je prešao iznad njene glave. Čudo je htjelo da ostane živa.

Interesantna je i sudbina Ane Pauković, premda na spomeniku piše Anka. Ona je bila majka braće Ivice i Brace Pauković, koji su dosta uradili za partizanski pokret. Obješena je na Marindvoru, kao učesnik NOP-a. „Porodica Pauković, bila nam je od neprocjenjive važnosti“, rekao je jedan od učesnika ilegalnog rada u Sarajevu.

U zadnjim danima Luburićevog terora ubijeni ugledni ljudi: Josip Foht, Mesud Džemidžić, Halid Nazečić, Mane Levmajić, Nasiha Mehmedbašić, Nikola Golumbić, Abid Ganibegović, Miroslav Štromar i  Safet Šarenkapa.

U knjizi „Sarajevo u revoluciji“, urađenoj naučnohistorijski, govori se o ovom zločinu i detaljima vješanja u centru Sarajeva. To djelo, izdato 1981., suzbilo je  dotadašnje tvrdnje beogradskih nacionalističkih medija da su u centru Sarajeva tog 28. marta 1945. godine isključivo obješeni Srbi. Te laži su prenosili su brojni zapadnoevropski mediji, pa se i danas mogu naći takve lažne tvrdnje. Autori knjige su uglavnom legendarni Titovi partizani Nisim Albahari, Dragutin Braco Kosovac, Džemil i Nedim Šarac, Vaso Radić, Dane Olbina. Oni su, pronašli brojna dokumenta u štabovima ustaša i četnika, u kojima stoje i priče poput one o Žarku Odoviću. Njega je angažirao četnički pukovnik Gojko Borota, koji je rukovodio tzv. „Komandom 100“, obavještajnom službom, koja je svoje ljude ubacila u Sarajevo. Dio te službe bila je grupa »ravnogorska omladina«, koju je organizovao upravo Žarko Odović, nekada đak Prve gimnazije u Sarajevu. U knjizi „Sarajevo u revoluciji“ se otkriva: „Žarko je boravio jedno vrijeme u »Komandi 100«, bio je na dužnosti blagajnika, ali je istovremeno obučavan za obavještajni rad, pa ga je četnički vojvoda Borota poslao u grad da organizuje četničku omladinu. Manju organizaciju je postavio na principu trojki i petorki, povezanih u piramidu. Formirane su četiri grupe, a svaka grupa je imala svoju šifru i podšifru. To su bili, pretežno, đaci srednjih škola. Ova omladinska četnička organizacija imala je zadatak da rastura četnički propagandni materijal po gradu, da prikuplja pomoć za četnike, da prikuplja podatke o političkoj situaciji, o držanju pojedinih ličnosti, o radu i aktivnosti ustaške policije, ali najvažniji zadatak je bio da se prikupljaju podaci i prati rad organizacija NOP-a. Odović je iscrpne podatke slao Boroti o članovima KPJ, SKOJ-a i simpatizerima NOP-a, o aktivnosti pojedinih uglednih ličnosti koji imaju veze sa NOP-om itd. Sve te izvještaje Borota je dostavljao Gestapou.“

Tako u jednom pismu Borota daje nalog Odoviću: „...Spisak komunista odmah mi pošalji, jer imaju Nijemci najozbiljniju namjeru da ih hapse i gospodin profesor Rudolf Troj, se ljuti što mu taj spisak nisam donio odmah poslije sastanka...“ Da bi ubrzao rad, Borota je povezao Odovića sa oficirima Gestapoa, pa im je on neposredno predavao podatke o organizacijama NOP-a i 'dogovarao se o zajedničkim akcijama. U jednom pismu Odović izvještava Borotu: „...Nastavak spiska primio sam i sinoć ga predao. Gospodin Fruik mi je kazao da je prvi spisak već preveden, pa će i ovaj odmah prevesti i postupiti po ovome...“

Ustaška obavještajna služba ubrzo je otkrila ovu četničku grupu, pa je uhapsila Žarka Odovića. I pored velike intervencije Gestapoa, ustaše su Odovića objesile na Marindvoru. Sa sinom su obješeni i roditelji Žarka Odovića, Veljko i Zora, koji su optuženi da su bili saučesnici u ovoj saradnji sa četničkom organizacijom Gojka Borote. Većina omladinaca iz ovih grupa uspjela je da izbjegne iz grada u Radavu, pa ih je Borota rasporedio u svoje jedinice, a jednu grupu je poslao na neki politički kurs u Rudo. Postoje podaci da su i još dvoje obješenih omladinaca iz istočne Srbije bili pripadnici četničke omladine koju je organizovao Odović. Svi ostali likvidirani su bili partizanski saradnici ili otvoreni protivnici ustaškog režima. Mnogi ilegalci koji su završili kao žrtve okupatorskog terora su upravo otkriveni od Odovića.

(S. Omeragić)