Pozicioniranje SAD u istočnoj Evropi: Poljska kao regionalna sila

Piše: Armin Sijamić

Agresija Rusije na Ukrajinu od 24. februara ove godine je događaj koji je napravio prekretnicu u historiji istočne Evrope. Strah od Rusije, koji se uvukao u taj dio Evrope, bio je povod za nove korake Sjedinjenih Američkih Država, poput novog raspoređivanja američkih trupa u taj dio svijeta, jačanja niza armija od Baltika do Crnog mora i odlučnost da se brani „svaki inč“ teritorije saveznika, kako je to rekao predsjednik Joseph Biden. Uz Rumuniju na južnom krilu NATO-a, Poljska ima vodeću ulogu u jačanju američke prisutnosti na istoku Evrope.

Dolazak Bidena na vlast donio je mnogo promjena u američkoj vanjskoj politici prema Evropi. Donald Trump se nije pretjerano bavio specifičnostima Evrope, već je čitav prostor gledao kao blok. U izuzetnim situacijama, kao sa Njemačkom, želio je bilateralne dogovore koji nisu postignuti činjenicom da je najveća evropska ekonomija članica Evropske unije i NATO-a. U tom pristupu male i siromašne istočnoevropske države nisu privlačile Trumpa. Biden, kao neuporedivo iskusniji političar od Trumpa, nije zanemario historijske lekcije. Jedna od njih je i panični strah naroda Baltika i istočne Evrope od Rusije. Svi ti narodi, osim Bjelorusa, okrenuli su leđa Moskvi prvom ukazanom prilikom. Iskustvo ruske kontrole tih država se ne zaboravlja, barem ne dok je onih koji se sjećaju perioda od 1945. do 1990. godine.

U namjeri da ojača NATO u Evropi, odnosno prvu liniju fronta prema Moskvi, a kasnije se posveti Kini i Pacifiku, SAD su odlučile da ojačaju niz istočnoevropskih zemalja. Tu odluku su neki autori nazvali stvaranjem „nove Evrope“, ciljajući da su i „staru“ poslije Drugog svjetskog rata stvorili Amerikanci, a neki su to povezali sa starom idejom „Međumorja“, koju je nakon Prvog svjetskog rata lansirao poljski vojskovođa i političar Józef Klemens Piłsudski, u namjeri da pod poljskim vodstvom okupi niz zemalja između Jadranskog, Baltičkog i Crnog mora, čime bi se stvorila dovoljno jaka zajednica da se odupre Rusiji. Plan nikada nije bio realizovan zbog toga što su velike sile bile protiv da Poljska postane jedna od njih, jer je po toj ideji ona bila centralna tačka zamišljene federacije. Međutim, neke ideje u politici ne umiru i ponovo se vraćaju u istom ili recikliranom obliku. Tako je prije šest godina pokrenuta neformalna „Inicijativa tri mora“.

Iako je jedna od nominalnih pokretačica incijative bivša hrvatska predsjednica Kolinda Grabar-Kitarović, stvar nije za podcjenjivanje. U jednom od predizbornih sučeljavanja s njom, aktuelni hrvatski predsjednik Zoran Milanović je tvrdio da je ta inicijativa „obična parada“ koja će jednog dana prestati. Grabar-Kitarović nije se ovim pitanjem bavila slučajno, iako ona nije idejni tvorac. Pokretač te inicijative bio je poljski predsjednik Andrzej Duda, a sve pod pokroviteljstvom političkih i ekonomskih krugova iz SAD i samog Trumpa koji se pojavio na jednom od sastanaka članica inicijative. Jedan od rezultata sastanka čelnika dvije države bio je predaniji rad na gradnji LNG terminala u Poljskoj i na Krku, gdje pristaju uglavnom američki brodovi, te planovi za međusobno povezivanje dvije zemlje gasnom infrastrukturom.

Tada su komentatori taj potez objašnjavali namjerom da se prekine dominacija Moskve i Berlina u poslu sa gasom. Šest godina kasnije, poljski LNG terminali rade bolje nego ikad, rusko-njemačke gasne veze su pokidane, na sastancima te neformalne inicijative dolaze vođe država smještenih između Baltičkog, Jadranskog i Crnog mora, dok se Varšava nameće kao sve ozbiljniji faktor.

Tako je Poljska zajedno sa Švedskom i Finskom, koje su na putu ka članstvu u NATO, sa Norveškom koja je tradicionalni saveznik SAD i Ujedinjenog Kraljevstva, postala važan dio američkog plana učvršćivanja svog uticaja od krajnjeg juga do krajnjeg sjevera Evrope. Takav razvoj bi prirodan budući da američke snage rade na integralnom sistemu odbrane Evrope od Mediterana do Arktika. Stoga mnogi procjenjuju da će u godinama koje slijede težište američke politike biti pomjereno sa zapada na istok Evrope, što sa stanovništa geopolitke o kontroli važnih tačaka djeluje kao racionalan plan.

Poljska računica

Poljsko iskustvo sa velikim silama, barem u zadnjih stotinjak godina, nije nimalo ugodno. To se posebno odnosi na Njemačku i Rusiju. Kada bi ove dvije evropske sile crtale nove karte, Poljska bi nestala. Kada bi ratovali, Poljska bi bila pregažena. Zato je Poljska, u nastojanju da joj se to ne ponovi, u igru pozvala SAD od kojih očekuju podršku u razvoju i pojačanu zaštitu.

Ta poljska predanost SAD iskazana je i prije nekoliko mjeseci kada su iz Poljske poručili da su spremni ugostiti američko nuklearno oružje. U toj zemlji SAD su rasporedile napredne presretače raketa, čime je poljsko selo Redzikowo postalo strateški bitna tačka čitavog sistema odbrane NATO država. Poljska želi da ojača i u odnosu na Rusiju sa kojom graniči preko eksklave Kaliningrad i u odnosu na Bjelorusiju gdje živi značajan broj Poljaka. Pored toga graniči sa Ukrajinom, Litvanijom, Slovačkom, Češkom i sa Njemačkom koja je vodeća sila EU, što Poljskoj daje dodatni motiv da učvrsti svoje pozicije.

Poljska, čija je vlada u dubokom ideološkom i pravnom sporu sa institucijama Evropske unije, puno bolje sarađuje sa SAD. Insistiranje Poljske na „konzervativnim vrijednostima“ i manjkavost u radu tamošnjih sudova, medija i vlasti, nije nešto s čim se Washington nije ranije susretao. Atlantizam, suverenizam i ultrakonzervativizam su prihvatljivi za Washington, jer takve političke pozicije imaju i kod kuće.

Osvrnimo se na samo nekoliko primjera te saradnje u zadnjih trideset mjesec. Microsoft je u maju 2020. godine saopštio da ulaže milijardu dolara u poljsku kompaniju Chmura Krajowa s ciljem da postane regionalni centar za tehnologiju. Zatim je iste godine, nakon najave povlačenja dijela američkih trupa iz Njemačke, Varšava saopštila da bi rado bila domaćin i tim vojnicima koji bi se pridružili svojim kolegama raspoređenim u Poljskoj. U oktobru 2021. godine siromašna Moldavija je najavila prekid kupovine prirodnog gasa iz Rusije i kupovinu LNG-a iz Poljske. U aprilu ove godine SAD su odobrile Poljskoj prodaju 250 tenkova Abrams.

Od početka krize u Ukrajini SAD su poslale dodatne snage i avione u Poljsku. U maju je poljski ministar vanjskih poslova Zbigniew Rau bio u Teheranu i poručio da je njegova zemlja spremna na saradnju sa Iranom, a onda su Varšavi stigle tople poruke katarskih zvaničnika. Katarski emir Tamim bin Hamad al-Thani je jedan od ključnih igrača u planu da se Evropi dostave energenti i prekine ovisnosti starog kontinenta od ruskog gasa. Podsjetimo, Katar i Iran zajednički upravljaju najvećim poljem prirodnog gasa u svijetu. Kako nema gasovoda koji povezuju Iran i Katar sa Evropom, onda se Poljska nameće kao prirodan izbor zbog svojih LNG terminala. Na koncu, Poljska je od početka rata u Ukrajini glavna logistička tačka za pružanje pomoći Kijevu.

Nagrada iz Washingtona

Iz ove kratke i ne baš detaljne retrospektive vidi se namjera poljskog i američkog rukovodstva. Poljska sa svojih 37 miliona stanovnika u kratkom roku može postati vojna, energetska i tehnološka sila koja će oko sebe skupiti okolne države, posebno one na Baltiku i u srednjoj Evropi.

Pretvaranje neke države u regionalnu silu je nešto što su SAD više puta izvele. Kompatibilnost stateških postavki Varšave i Washingtona taj proces može ubrzati. Naprimjer, suprostavljanje Rusiji i Bjelorusiji cilj je obje države. Za tu namjenu Poljskoj je potrebna jaka armija. Tako je susjedna Ukrajina dobila nekoliko desetaka sistema HIMARS, a Poljska želi čak 500. Zatim, moderne američke avione, tenkove i sve što joj je potrebno da štiti sebe, NATO saveznike i američke trupe na terenu koje upravljaju pomenutim raketnim presretačem u Redzikowu.

Snažno jačanje na vojnom, energetskom i privrednom planu prije ili kasnije mora biti pretvoreno u stvarni politički utjecaj na okolne države. Ne treba ni sumnjati da će države Baltika biti sretne jer jača poljska i američka prisutnost u regiji i to sve zbog ponašanja Rusije. Naglo jačanje Poljske sve više brine Njemačku i Francusku zbog mogućnosti da oko sebe okupe blok država unutar EU i kasnije ispolje svoje stavove po drugim važnim pitanjima, ali SAD na to sigurno računaju. Stare evropske sile bi mogle dobiti, za početak, konkurenciju na Baltiku i u srednjoj Evropi, a što bi značilo da se stavovi Varšave moraju uvažavati u EU i NATO kao nikada ranije.