Pitanje identiteta pojedinca ili grupe jeste izraz svijesti i znanja o sebi. Da bi se vidjela važnost identitetnog određenja jedne društvene grupe kakvi su Bošnjaci 1960-ih, koje mnogi posmatraju kao “bosanske muslimane”, prema njihovoj religijskoj specifičnosti, nužno je podsjetiti na neke povijesne linije oko njihovog razvoja u evropskoj epohi nacionalizma i jugoslavenskih procesa. Taj kontekst nije bio nimalo povoljan za Bosnu i Bosance/Bošnjake. Od druge polovine 19. stoljeća srpski i hrvatski nacionalizam obigravaju oko bosanskih muslimana. Glavni razlog te igre je teritorija države Bosne i njezina populacija. Zato je bilo potrebno identitetno potčiniti Bošnjake i prevesti ih u srpstvo i hrvatstvo – ali to je bilo nemoguće!

Ivo Banac podsjeća na glavne impulse i paradokse ideologije “nacionaliziranja” muslimana od strane srpskog i hrvatskog nacionalizma, iz kojeg su potekle “tvrdnje, znanstvene i historicističke, o srpskom ili hrvatskom statusu Muslimana. Rezultat tih sporenja bilo je bošnjaštvo, kao prvo obrambeno sredstvo ponosnih bosanskih spahija protiv nacionalnih pokreta nekadašnjih njihovih kršćanskih podložnika. List Bošnjak, glavno glasilo Kallayeva bošnjaštva, ali zapravo muslimanski list, upozorio je na branik islama, koji je stoljećima branio »Bošnjake« (to jest muslimane) od juriša  kršćanstva, može oslabiti pravoslavnim i katoličkim prozelitizmom pod krinkom srpskog i hrvatskog nacionalizma: »Dok nam Hrvati dokazuju, da su nam hrišćani [pravoslavci] najveći dušmani i da je srpstvo što i pravoslavlje, ovi se satrše pozivajući se na nekakvu istoriju i posrbiše cijeli svijet«.” (Banac, Ivo (1988) Nacionalno pitanje u Jugoslaviji. Porijeklo, povijest, politika, Zagreb: Globus, str. 337-338.)

U sklopu igre pridobijanja muslimana na srpsku stranu M. Ljubibratić, vođa hercegovačke bune, preveo je kur'anski tekst. Tokom 20. stoljeća, Ivo Andrić je bio jedan od onih koji su doista nalegli na srpsku ideologiju “nacionaliziranja” muslimana i evropskog ahistorijskog orijentalizma u kojoj se predstavljalo islam i otomanski period kao korak nazad u odnosu na pravoslavlje i srpstvo. Iz tog se prepoznaje poseban otisak na njegovom književnom djelu, ali to se najbolje vidi u njegovoj disertaciji iz Graza 1924. godine, Entwicklung des geistigen Lebens in Bosnien unter der Einwirkung der türkischen Herrschaft. Osnovne teze iz ove disertacije nalaze se u književnim radovima Ive Andrića. On je navodno 1962. godine u razgovoru s Titom promijenio svoje mišljenje o muslimanima i islamu. Na tu spornu orijentalističku podvalu o nazadnosti islama među muslimanima s početka 20. stoljeća naletio je Osman Đikić pjevajući o “vili” koja ga podsjeća na srpstvo. Jovan Jovanović Zmaj je ubacio motiv s “ikonama” koje muslimani, navodno, još uvijek čuvaju u sjećanju na “pradedovsku veru” kao da u njihovom životu ne postoji ništa drugo nego opsjednutost religijskom naracijom i srpskim mitovima. U ovom talasu posrbljivanja muslimana “nezaboravan” je Njegošev militantno-istrebljivački stav iz Gorskog vijenca i odnos prema muslimanima kroz narativ “istraga poturica” jer su strano tijelo u kršćanskoj Evropi.

S druge strane, hrvatski projekt nacionaliziranja muslimana išao je sasvim suprotnom stranom. U hrvatsko-katoličkoj antemurale-Christianitatis-svijesti od novovjekovlja je utisnut protuislamski duh i uloga “brane”. A. Starčević, utemeljitelj savremenog hrvatskog nacionalizma, smatrao je čak da su Muslimani najbolji Hrvati, te pohvalno govorio o osmanskom imperiju koji je bio tolerantniji i napredniji u odnosu na evropske carevine, da su u njemu kmetovi mogli slobodno hodati i da nemuslimani nisu morali služiti vojsku. U tom narativu muslimani su određeni kao cvijeće hrvatstva!

Danas možemo govoriti o ambivalentnosti postojanja Jugoslavije u kojem se skrivala hegemonija Srbije i Hrvatske nad Bosnom i Hercegovinom uspostavljenu od 1918. godine, a koju su bh komunisti 1970-ih pokušali dezavuirati i “osloboditi” Republiku za njezinu vlastitu poziciju u okviru socijalističke Jugoslavije. Ta hegemonija se supstancijalno može iščitati iz srpske i hrvatske historiografije i političkih ideologija, ali i iz konkretne povijesno-političke prakse i dostignutih odnosa potčinjenosti. U prvoj Jugoslaviji od 1918. do 1939. godine Bosna i Bošnjaci su bili sasvim izbrisani iz povijesnog i političkog identiteta, te stavljeni pod dogovor Cvetković-Maček o podjeli Bosne između Srbije i Hrvatske 1939.

Antibosanska ideologija i hegemonija je u dobu socijalističkog uređenja i komunističke ideologije bila umotana u narativ bratstva i jedinstva u kojem je nacionalno pitanje navodno bilo riješeno, ali je neizbrisiva činjenica da nije postojala bosanskohercegovačka nacija i da je Bosna decenijama predstavljana kao zemlja Srba i Hrvata s jednom grupom islamiziranih Slavena. Čak je obmanjivački nametnuta ideologema da je Bosna zemlja koja nema svoj narod, te je iz toga planski razvijana naracija o “zemlji bez matičnog naroda”. Danas je jasno da je to bio samourušavajući pokušaj pravljenja zajednice na nečemu izvanbosanskom, a to znači poništavanje mogućnosti da se zajednica napravi na samom bosanskom biću ili na pripadanju bosanskoj povijesti, kulturi, prostoru i identitetu. Nije se dopuštalo uspostavljanje bosanske države nacije! Bosna je pritom samo prostor preklapanja i ukrštanja drugih nebosanskih identiteta, sfera  ili nacionalnih kružnica koje u nečemu vanjskom imaju svoju supstanciju. Uporno i vješto se potiskivala ideja da je Bosna bosanska!

Važno je podsjetiti da 1960-ih ne postoji uopće razrađen koncept etničkog koje se odnosi na posebnu društvenu grupu koja ima svoj etnicitet, odnosno skup bitnih oznaka po kojemu je jedna grupa specifična i samosvojna. Stoga se nije moglo pojaviti sofisticirano sociološko-antropološko i pravno-političkog distingviranje pojmova narod, nacija i religijska grupa u pragmatičkom vokabularu bosanskohercegovačkih komunista, pa time i Dž. Bijedića i grupe komunista koja je djelovala uz njega. Pojam nacionalnog / nacije korišten je široko i vrlo neprecizno, kao mistični znak često mistificiran na ovim prostorima, jer je njegovo semantičko polje  razvučeno do ispražnjenosti značenja. Njime se pokušavalo pokriti identitet društvene grupe, pa je bilo moguće svašta podvesti pod njegov sadržaj. Tek 1970-ih u društvenim znanostima se pojavljuje pojam etničkog koji se odnosi na društvenu grupu koja se karakterizira etnicitetom. Time se omogućava razlikovanje narodno-kulturnih oznaka od pravno-političkih, državljanskih oznaka grupe ljudi. Stoga je pred nama postavljen zadatak da mislimo naciju s one strane etničkog porijekla, maternjeg jezika i konfesionalnih / religijskih razlika.

Dž. Bijedić je, među mnogima iz komunističkog ešalona, bio akter afirmiranja “muslimanske nacije”. Davanje statusa “nacije” bosanskim muslimanima značilo je s jedne strane identitetno priznavanje jedne narodne grupe. U tome se, zapravo, radilo o priznavanju etniciteta ili kulturno-povijesne posebnosti i dijelom političke specifičnosti koja u tom imenu paradoksalno proizlazi iz religijskog. Nakon strašnog iskustva u Kraljevini 1918-1939. godine, totalnog kraha Spahine politike, kada su Bosna i  Bošnjaci potisnuti s povijesne scene i planski iskorjenjivani tokom Drugog  svjetskog rata od strane četnika i ustaša, komunističko rješenje nacionalnog pitanja, s druge strane, bez obzira što je bilo u okviru ruskog (Lenjin, Staljin) definiranja nacije, izgledalo je ipak kao stanovit pomak u priznavanju posebnosti muslimanske društvene grupe u Bosni. Sa stanovišta društvene ontologije (Brian Epstein) jugoslavensko priznanje bosanskih muslimana kao nacije imalo je pozitivne socijalno-povijesne, kulturne i političke rezultate u procesu rearanžiranja ili preslaganja njihovog stanja, forme, sadržaja i orijentacije u drugoj polovini 20. stoljeća.

Oni su priznati na religijskoj osnovi kao društveno biće, društveno-politički “entitet” ili forma koja je ujedno i politički subjekt. U tome se prepoznaje i iščitava semantika veze između političke filozofije jugoslavenskog sistema i društvenog bića ili jedne njegove forme koja je priznata. Preferiranje njihove religijske specifičnosti bilo je dubinski supstitut za njihovo odvajanje od bosanskog tla i potiskivanje identificiranja s Bosnom. Identificiranje s religijskom sadržinom bivstvovanja bilo je samo jedan mehanizam za ostajanje u odvojenosti od bosanskog identificiranja i podređenosti hegemoniji “državotvornog” nacionalizma srpstva i hrvatstva. Javno, političko ili društveno priznanje narodne grupe u društvenoj ontologiji proizvodi novi polet, ohrabruje, priznaje razliku po kojoj grupa jeste, te iznova objedinjava grupu i čuva je od rasipanja koje je bilo pripremljeno “opredjeljivanjem”. Javno priznanje je najvažniji događaj za jednu društvenu grupu koja se na neki način pojavljuje u polju interakcija društvene ontologije. Priznavanje društvene grupe znači da se potvrđuje njezino postojanje ili “pravo na život”. Priznanje znači da je jedna društvena grupa činjenica. Ona pokreće i počinje proizvoditi društvenu epistemologiju. (Alvin Goldman) Pritom, naravno, ovakve “objektivne činjenice postoje samo na temelju kolektivnog prihvaćanja ili prepoznavanja ili priznavanja”, kaže John R. Searle. (Searle, John R. (2006) “Social Ontology: some basic principles”, Anthropological Theory, Vol. 6, issue 1, 51-71.) Društvene grupe se međusobno “priznaju” kroz poštovanje ili kroz rat, kroz saradnju ili neprijateljstvo, kroz privlačenje ili kroz odbijanje, kroz ljubav ili kroz mržnju.

Na Mostarskom savjetovanju u septembru 1966. godine Bijedić je apostrofirao  pitanje o stvarnom položaju muslimana, njihovom uticaju i mjestu u Hercegovini, o migracijama stanovništva, njihovom uzroku i smanjivanju brojnosti muslimana u općinama Gacko, Nevesinje, Ljubinje, Bileća, Trebinje od 1931. godine. Njega je interesiralo zašto muslimani tog vremena sele prema Dubrovniku, Tuzli i Sarajevu? Šta ih tjera da napuštaju svoje domove i krajolike? Ukazivano je na anomalije s etničkom strukturom kadrova na svim razinama hercegovačkih gradova. Već je tada bilo vidljivo da se Bošnjaci iz istočne Hercegovine postepeno iseljavaju, da postoji neka prikrivena presija i stanje nepovjerenja, što će se apsolutno pokazati 1990-ih. Zakašnjela industrijalizacija-modernizacija, ekstenzivna poljoprivredna proizvodnja, opća nerazvijenost, ostaci plemenskih katunarskih struktura među pravoslavcima vlaškog poriejkla, nepostojanje sekularnog društva, loš sistem obrazovanja i još mnogo egzistencijalnih elemenata napravili su priličnu demografsku pometnju u Hercegovini…

Jugoslavenski politički sistem, a time i bosanskohercegovačko društvo, u svojoj sadržini nisu posjedovali cjelovito razvijen pojam evropskog društva i slobodnog građanina u okviru dominantne “metodološko”-antropološke postavke kolektivizma  koja je ovdje ordinirala u proteklom periodu komunističke ideologije. Uvijek je primat prepušten ili priređen narodu! Kolektivistički pristup organizaciji političkog sistema i društvenog života “radnih ljudi”, komunitaristički ideološki model, ne ostavlja adekvatan prostor za opći pristup individualizma kao preduslova demokratske i građanske forme organiziranja liberalnog društveno-političkog sistema.

U kolektivističkom modelu društvene organizacije na ovim prostorima nacija se izjednačava s etnijom i postepeno se falsificira liberalizam, u političkom sistemu, i potiskuje individualizam, u građanskom smislu borbe za ljudska individualna prava, a pritom demokratija se supstituira etnokratijom. Odnos pojedinca i zajednice ostaje neriješen i podređen interesu imaginarne grupe!  Nacija u tom kontekstu nije politička zajednica slobodnih i ravnopravnih građana, nego se razumijeva kao proširena “etnička grupa”, “naš” stari kolektiv, biološka (plemenska) zajednica srodnika koja ima “svoju državu” iz koje se isključuju heterogeni elementi, Drugi i Drugačiji, a njena se suština svodi na religiju, jezik i povijesne narative o “našem slavnom narodu”. To znači da ne postoji razvijeno sekularno društvo i da se zaboravlja na razliku između kulturnog i političkog identitet ljudi. Na Balkanu, a onda i u Bosni, nažalost, pojedinac je poništen i obezvrijeđen pred dominacijom narodne zajednice ili “našeg kolektiva” i onih koji vladaju.

Bosanski historičar H. Kamberović je pokušao objasniti nedoumice jugoslavenskih komunista oko statusa Bosne i Hercegovine u jugoslavenskoj federaciji, ukazujući na sovjetski model organizacije države “koji je jasno zastupao princip da samo etnički homogene teritorije mogu imati status republika, a etnički heterogeni prostori, koliko god oni imali svoju historijsku utemeljenost, samo status autonomnih jedinica”. Kamberović izražava mišljenje da su jugoslavenski komunisti vjerovali “da BiH, zbog toga što nije etnički homogena, ne može imati status republike, nego samo autonomne pokrajine”. Ovu “sovjetsku postavku” razriješio je Tito koji je potaknuo A. Humu i R. Čolakovića da u Mrkonjić Gradu 25/26. novembra 1943. organiziraju bosansku skupštinu (Prvo zasjedanje ZAVNOBiH-a) na kojoj će jasno iznijeti svoj politički bosanski stav i zahtijevati da Bosna i Hercegovina ima ravnopravan status sa drugim republikama buduće jugoslavenske federacije. U tome je, očigledno, bio početak puta oslobađanja Bosne od hegemonije Srbije i Hrvatske koje su u njoj postavile ozbiljne strukture dominacije i kontrole od 1918. godine.

Sasvim je jasno da Džemal Bijedić nije bio izvorni politički mislilac i teoretičar nacije, nego operativni političar i izvođač jedne ideje koja je komunistima izgledala privlačna i obećavajuća. On je pragmatički slijepo slijedio prijedlog da se jedan narod proglasi “nacijom Muslimani” i na tome je insistirao. S velikom vjerovatnoćom bi se moglo tvrditi da je on bio odani partijski čovjek, poslušan komunističkom lideru Titu, vješt u spletkama i unutarpartijskim političkim igrama…