Ne postoje 'suverene' etničke zajednice u Bosni i Hercegovini

Piše: dr.sci. Nermin Tursić

U toku pregovora o ustavnoj reformi u BiH (ali i ranije), najčešći pojmovi koji se mogu čuti od strane “predstavnika naroda” kao pregovaračkih strana su: “legitimno predstavljanje”, “dogovor konstitutivnih naroda”, “suvereni narodi”, “suverena prava”, dok predstavnici vlasti “rs” u kontinuitetu pozivaju na “entitetsku državnost”, “pravo naroda na samoopredjeljenje”, “pravo na secesiju” i sl. Upotrebom ovakvih pojmova u aktuelnoj situaciji nastoji se naglasiti snaga etničkih pozicija i to “u skladu” sa političkim supstratom “dejtonske BiH” (bilo da je riječ o etnitetskim ili entitetskim stavovima). U suštini ovakvo stanje proizvodi elementarna pitanja kao što su: postoje li “suverene etničke zajednice” u BiH, postoji li “entitetska suverenost” i koliko je opasna upotreba ovakvih pojmova za državu BiH?

Naime, napuštanjem ranijeg oblika republičke ustavnosti instalirala se praksa političkih odnosa u BiH koja se zasniva na “dogovoru naroda” kao “suverenih” kategorija političkog diskursa i djelovanja.  Prvobitnom upotrebom pojma nastojala se instalirati svijest o “ravnopravnosti naroda” kao jedinih političkih kategorija. Međutim, pojam “suvereni narodi” podrazumijevao je pravo na “suverenu teritoriju” i “suverenu vlast”, pa se u suštini radilo (i radi) o političkoj težnji za uspostavom ekskluzivnih etničkih prostora unutar države BiH.

Takvo stanje je ostalo nepromijenjeno sve do danas, kada se težnja etničkih podjela nastoji formalizirati i ovjekovječiti kao model spornom izmjenom “Izbornog zakona BiH”. Konkretno, pozivajući se na koncept “konstitutivnosti” i “legitimnog predstavljanja”, politički “predstavnici hrvatskog naroda u BiH” zahtijevaju da se etnički ekskluzivizam transformiše u “izbornu formu”, u zakon.

To je ujedno i formula za tzv. “legitimno predstavljanje” kojom bi etničke zajednice trebale da dobiju karakteristiku “kolektivnog glasačkog tijela”. Odnosno, etnički izbor “hrvatskih legitimnih predstavnika” automatizmom determinira izbor “bošnjačkih legitimnih predstavnika”, dok se takav princip podrazumijeva u izbornoj jedinici “rs” kao “srpskom etno-hegemonom prostoru”.

Na taj način bi etničke zajednice postale nezavisni i samodovoljni izborni (a time i politički) subjekti unutar “vlastitog” dijela BiH, što je suprotno presudama Ustavnog suda BiH, Evropskog suda za ljudska prava, ali i aktuelnim ustavnim i zakonskim osnovama (jer postojeća legislativa ne poznaje etnitet kao kolektivitet koji glasa, već pojedinca). Međutim, Ustavom BiH svi narodi koji u njoj žive definirani su kao konstituente, pa samim tim i svaki daljni pokušaj stvaranja etničkog i teritorijalnog ekskluziviteta ne može biti opravdan, jer narativ o etničkim zajednicama kao suverenim kategorijama nije utemeljen u pozitivno-pravnim aktima države BiH, niti je kao takav poznat savremenoj pravnoj nauci. Narodi imaju pravo na svaki oblik etničkog, vjerskog, kulturnog identiteta kao oblika kolektivnog samoodređenja, dok zajedno predstavljaju politički narod BiH i krajnji su izvor državnog suvereniteta.

Paradoksalno, ali upravo to “zajedništvo” naroda kao ekvivalenta građanstva isključuje prefiks “suverene” i ostavlja pojam konstituentne etničke zajednice (jer suverena može biti država, a ne pojedinačne etničke zajednice). S tim u vezi, mitovi o “etničkom suverenitetu” predstavljaju snagu etničkih politika u odnosu na državne institucije.

U konačnici, u toku svog postojanja pojam “suvereni narodi” nije izrodio suverene teritorije, ali je izrodio neformalne “suverene vođe” kao “legitmne predstavnike naroda”. U aktuelnom (krnjem) pokušaju izmjene Izbornog zakona BiH koji se vodi isključivo na etničkim principima između “predstavnika” bošnjačkog i hrvatskog naroda unutar FBiH (jer ne učestvuju predstavnici “srpskog naroda”, predstavnici “Ostalih”, niti predstavnici entiteta “rs”) služi kao pokušaj ostvarenja “legitimnih” političkih ciljeva koji podrazumijeva pravo “etničkog biranja” (što je preduslov za potpunu etničku podjelu države). Kao takvi su suprotstavljeni građanskom konceptu uređenja BiH, individualnim pravima, ali i savremenim pravnim i demokratskim standardima na kojim počivaju savremene državne zajednice.

S druge strane imamo stalnu upotrebu termina “entitetska suverenost”, kao i proklamovanu matrica kojom se “rs” definiše kao “država ograničenog suvereniteta” od strane političkog i akademskog establišmenta “rs”. Pravnom logikom posmatrano, ne može administrativna jedinica u okviru države imati suverenitet povrh države. Zloupotrebljavajući pojmove suverenitet i njegovo pravno značenje jasno se nastoji pripisati nepostojeća “entitetska državnost” u čemu se otkriva intencija velikosrbijanske i velikosrpske politike prema državi Bosni i Hercegovini.

U ovom slučaju se postavlja logično pitanje: jesu li navedeni stavovi neosnovani i postoji li oblik “entitetske državnosti”? Da bi se dao odgovor na postavljeno pitanje, neophodno je izvršiti definisanje pravnog odnosa između države Bosne i Hercegovine i njenih entiteta, a prije toga je potrebno izvršiti distinkciju između pojmova suverenitet i autonomija.

Pojednostavljeno i kratko rečeno: suverenitet označava atribut nezavisne vlasti kao pravo države da vlada nad svojim teritorijem i ravnopravno učestvuje u međunarodnim odnosima, dok autonomija predstavlja stvarnu moć nacionalne države da dodjeljuje pravo samoupravne artikulacije i samoregulacije nižim organizacionim jedinicama. S tim u vezi, država Bosna i Hercegovina kao suverena kategorija prihvatanjem “Dejtonskog ustava” proizvela je entitete kao vlastite administrativno-teritorijalne jedinice (nasuprot tezi da su entiteti svojom voljom konstituirali državu Bosnu i Hercegovinu kako to ističu politički i akademski predstavnici “rs”).

U skladu sa ustavnim rješenjima entiteti posjeduju visok stepen autonomije (a ne fiktivni oblik “državnosti” kako se to želi neosnovano prikazati), ali ne posjeduju suverenu kompetenciju (državnost) niti mogućnost njenog sticanja, kao što ne raspolažu sa vanjskim oblikom suverenosti (jer im to svojstvo oduzima država BiH kao subjekt međunarodnog prava).

Ipak snaga kojom se entitetski oblik “suverene kompetencije” suprotstavlja državnom suverenitetu BiH proizilazi iz pozicije političke moći, a ne ustavno-pravnog odnosa. U tom kontekstu vlasti “rs” svoje političke aktivnosti pravdaju borbom za “veći stepen autonomije”, i to čine kroz blokadu rada državnih institucija i “proces povratka” ranije prenesenih nadležnosti na državni nivo vlasti (dok je konačni cilj secesija i fuzija sa Srbijom u skladu ostvarenja projekata “Srpskog sveta”). Dodatno, entitetsku “državnost” nastoje prikazati prizivanjem “prava naroda na samoopredjeljenje” i “prava na secesiju” pozivajući se na činjenicu da te kategorije nisu regulirane Ustavom Bosne i Hercegovine i njenim zakonima.

Ipak, bez obzira na ustavnu nedorečenost takvu pravnu aktivnost domaća legislativa ne odobrava, dok je norme međunarodnog (internacionalnog) prava eksplicitno zabranjuju. U nekom hipotetičkom scenariju kada bi i postojala, ne bi predstavljala isključivo pravo jednog naroda da unilateralno odlučuje o jednom dijelu državne teritorije kao vlastitim secesivnim pravom, već bi se koristila kao referendumsko pravo kojim raspolaže cjelokupno građanstvo na cijelom teritoriju države BiH. Tako da ustavna i pravna nemogućnost unilateralne primjene prava na samoopredjeljenje i secesiju (pored navedenog) potvrđuju odsustvo pojma “entitetska suverenost” i “suverenost naroda” u BiH, jer bi se u suprotnom ista odavno praktično primijenila. 

Paradoksalno, pravno nepostojeća “entitetska državnost” i “etnička suverenost”,  posjeduje mogućnost da odrede budućnost BiH kao “etnički” podijeljene države, jer se matrica o “dogovoru naroda” kao “suverenih kategorija” koristi kao politički mehanizam. Isti je postao “pravilo” u kom se “predstavnici naroda” legitimiziraju kao jedine pregovaračke strane. Zbog te činjenice bi se ovakav politički princip trebao napustiti. Nasuprot njemu, unutrašnje političke odnose bi trebalo urediti po uzusu na savremene demokratske države, u kojima se bazična pitanja (kao što su ustavne reforme) temelje na širokom obliku konsenzusa koji podrazumijeva uključenje svih parlamentarnih političkih subjekata, predstavnika stručne i naučne zajednice, civilnog sektora i sl. (dok bi bilo poželjno da finalni dokument zadobije i javnu podršku).

I to je dodatni razlog zbog kojeg se budućnost države ne bi trebala gradi na poziciji dogovora predstavnika “suverenih naroda”, koji su kao takvi formalno nepostojeća kategorija.