Agresija, okupacija, genocid, Republika Srpska - PARADA ZLA 

Za Patriju piše dr. sc. Amir Kliko, UNSA, Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava

Koristeći slabljenje Osmanskog carstva, Srbi su u prva dva desetljeća 19. stoljeća započeli stvaranje nacionalne države.

Oružanim ustancima – a diplomatski i materijalno podržani od strane nekih evropskih sila, prvenstveno Austrije i Rusije – uspjeli su ostvariti autonomnu kneževinu Srbiju.

Do sredine prve polovine tog stoljeća zamislili su i teritoriju na koju bi se ona, kao buduća nezavisna država, trebala proširiti. Ta zamisao o srpskoj nacionalnoj državi zahvatala je i teritoriju današnje Bosne i Hercegovine koja se u to vrijeme, također, nalazila pod osmanskom vlašću. Srpska velikodržavna ideja šire je poznata kao „Velika Srbija.“ Prvi korak njenog ostvarenja u današnjoj Bosni i Hercegovini bio je posrbljavanje pravoslavnog stanovništva.

Posrbljavanje i razdvajanje

Posrbljavanje bosanskohercegovačkih pravoslavaca u 19. stoljeću je i pretkorak prvog strateškog cilja Republike Srpske iz maja 1992. godine (razdvajanje srpskog od druga dva bosanskohercegovačka naroda). Prvo je, u 19. stoljeću, stvorena srpska nacija od bosanskohercegovačkih pravoslavaca, a potom je, krajem 20. stoljeća, izvršeno njeno razdvajanje od druga dva naroda kako bi se nad njima izveo genocid u svrhu stvaranja etnički „čiste“ teritorije za proširenje Srbije na nju.

Taj prvi korak, posrbljavanje bosanskohercegovačkih pravoslavaca, realiziran je uglavnom preko sveštenstva Srpske pravoslavne crkve u Bosni i Hercegovini, jer nije postojala politička i intelektualna elita. U organizaciji Crkve dolazili su i učitelji s udžbenicima iz Srbije, kako bi širili srpsku nacionalnu ideju i stvarali vlastitu intelektualnu i političku elitu među posrbljenim bosanskohercegovačkim pravoslavcima u cilju priključenja Bosne i Hercegovine kneževini Srbiji.

Bosnu i Hercegovinu, tada zvanu vilajet Bosna, prvo je trebalo „osloboditi od Turaka“, a potom „prisajediniti“ Srbiji. Pod Turcima se nije podrazumijevala samo osmanska vlast – koju su u vilajetu Bosna uglavnom provodili domaći muslimani-Bošnjaci, a ne etnički Turci – nego i sve njeno muslimansko stanovništvo. Tako da se pod „oslobađanjem“ Bosne od Turaka razumijevalo i njeno „oslobađanje“ od muslimanskog stanovništva.

U velikosrpskoj agresiji na Republiku Bosnu i Hercegovinu 1992-1995. svijet je isti proces prepoznao kao „etničko čišćenje“ i genocid nad Bošnjacima.

Od sredine 19. stoljeća kneževine Srbija i Crna Gora počele su bosanskohercegovačko pravoslavno stanovništvo pobunjivati i podizati na oružane ustanke protiv osmanske vlasti. I u tome je sveštenstvo Srpske pravoslavne crkve odigralo vrlo važnu ulogu, a neki popovi bili su, čak, i vođe većih grupa ustanika. Dakle, crnogorski i srpski oružani ustanci s kraja 18. i iz prve polovine 19. stoljeća – čiji su rezultati bili autonomne kneževine Crna Gora i Srbija – od druge polovine istog stoljeća preneseni su među pravoslavce na teritoriju današnje Bosne i Hercegovine u svrhu njenog „oslobađanja od Turaka“ i „prisajedinjenja“ Crnoj Gori, odnosno Srbiji.

Ustanci i agresije

Najpoznatiji – i po nasilju nad Bošnjacima najbrutalniji – oružani ustanak bosanskohercegovačkih pravoslavaca jeste onaj iz 1875., koji se može smatrati ratom, jer su već naredne godine u vezi s njim kneževine Srbija i Crna Gora objavile rat Osmanskom carstvu, a godinu poslije i Rusija.

Taj rat 1875-1878. bio je formalno zamaskiran ustankom socijalnog karaktera protiv nepravedne osmanske vlasti, kao što je i srbijansko-crnogorska agresija na Republiku Bosnu i Hercegovinu 1992-1995. bila zakrabuljena navodnim građanskim ratom i srpskom pravednom borbom za slobodu i pravo na nacionalno samoopredjeljenje.

Ustanak bosanskohercegovačkog pravoslavnog stanovništva 1875-1878., odnosno rat protiv Osmanlija, planirale su i podigle kneževine Crna Gora i Srbija uz pomoć Rusije. Namjera im je bila da se prošire na bosanski vilajet. Ruski cilj bio je da preko njih ostvari svoj interes do istočne jadranske obale. Tek s okončanjem Drugog svjetskog rata Rusi su na tri godine bili ostvarili taj cilj.

Stvarni politički razlozi ustanka bosanskohercegovačkog pravoslavnog stanovništva, odnosno rata koji je povelo protiv osmanske države 1875-1878., i njegove posljedice za bosanskohercegovačke muslimane isti su kao i kod srbijansko-crngorske agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu 1992-1995. godine. Pravoslavni ustanici logistički su i politički podržavani iz Srbije i Crne Gore. Iz njih su na teritoriju Bosne i Hercegovine dolazili i dobrovoljci za borbu protiv „Turaka.“ Najpoznatiji među njima bio je Petar Karađorđević, kasniji srpski kralj. Identitet je krio pod ratnim pseudonimom Mrkonjić. U čast njegovog vojevanja u Bosni i Hercegovini 1924. godine Varcar Vakuf je preimenovan u Mrkonjić Grad. Kneževine Srbija i Crna Gora su se i diplomatski zalagale za pravoslavne ustanike 1875-1878. kod velikih evropskih sila, a oni su bjesomučno ubijali i progonili Bošnjake s teritorije kao što su to činile Jugoslavenska narodna armija i oružane formacije bosanskohercegovačkih Srba 1992-1995. godine. Također, i za vrijeme agresije 1992-1995. iz Srbije i Crne Gore stizala je logistička pomoć vojsci bosanskohercegovačkih Srba, ali su dolazili i dobrovoljci da se bore protiv države Bosne i Hercegovine, pri tome čineći ratne zločine, kao i dobrovljci iz tih zemalja 1875-1878. godine.

Može se reći kako se ustanak bosanskohercegovačkih pravoslavaca 1875-1878. ni po čemu ne razlikuje od srbijansko-crnogorske agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu 1992-1995., osim po korištenoj borbenoj tehnici. Isti su politički uzroci i demografske posljedice za Bošnjake. Čak je i završetak mnogo sličan. Austro-ugarska okupacija bila je vojna i politička intervencija Zapada koja je spriječila podjelu Bosne i Hercegovine između Srbije i Crne Gore. Dejtonski mirovni sporazum iz 1995. natjerao je Srbiju i Crnu Goru (Savezna Republika Jugoslavija) da priznaju bosanskohercegovačku državnu nezavisnost i obustave oružanu agresiju na nju koju su provodile posredstvom Republike Srpske.

Teritorijalne ambicije prema BiH

Razlika između takozvanog ustanka bosanskohercegovačkih pravoslavaca 1875-1878. i velikosrpske agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu 1992-1995. je u činjenici da je međunarodna zajednica legalizirala rezultate „etničkog čišćenja,“ odnosno genocida nad Bošnjacima, svojom podrškom opstanku Republike Srpske kao jednom od dva entiteta države Bosne i Hercegovine. Berlinskim kongresom 1878. dio istočne Hercegovine s Nikšićem predan je Crnoj Gori, a Mali Zvornik i Sakar dati su Srbiji. To pokazuje kako je međunarodna zajednica, ipak, uvijek na neki način nastojala zadovoljiti interese Srbije (1878. i Crne Gore) u teritorijalnim ambicijama prema Bosni i Hercegovini.

Na Berlinskom kongresu 1878. godine Srbija i Crna Gora ostvarile su državnu nezavisnost, što im je omogućilo da nastave planiranje teritorijalnog proširenja. Zbog austro-ugarske okupacije nisu mogle provoditi značajnije aktivnosti u Bosni i Hercegovini. Srbija je nastavila posrbljavanje bosanskohercegovačkih pravoslavaca čekajući povoljnu političku priliku za realizaciju ciljeva koji su prekinuti austro-ugarskom okupacijom. Dočekala ih je krajem 1918. godine. Ipak, ideja „Velike Srbije“ nije se mogla u potpunosti ostvariti u zajedničkom Kraljevstvu Srba, Hrvata i Slovenaca za narednih deset godina. Potom je kralj Aleksandar Karađorđević, sin spomenutog Petra Karađorđevića zvanog Mrkonjić, uveo 6. januara 1929. diktaturu. Kraljevinu Jugoslaviju podijelio je u devet banovina od kojih su četiri zahvatale teritoriju Bosne i Hercegovine. Većina banovina bila je sa srpskom većinom stanovništva. U svakoj banovini, koja je obuhvatala i dio teritorije Bosne i Hercegovine, Bošnjaci su bez genocida i progona postali manjinsko stanovništvo. Bila je to prva podjela Bosne i Hercegovine. Druga je izvedena deset godina kasnije između Srbije i Hrvatske, jer vodeći hrvatski političari nisu bili zadovoljni prvom.

Kraljevom diktaturom ostvarena je „Velika Srbija“ unutar Kraljevine Jugoslavije za naredno desetljeće. Nešto slično srbijansko republičko rukovodstvo pokušavalo je izvesti početkom devedesetih godina 20. stoljeća u socijalističkoj Jugoslaviji, što je naišlo na žestok otpor Slovenaca, a potom i Hrvata i Bošnjaka.

U Drugom svjetskom ratu srpska velikodržavna ideja prepoznala je fašizam kao odličnu mogućnost da se ostvari i nastojala ga je posredstvom četničkog pokreta iskoristiti kao priliku. Međutim, završnica rata na jugoslavenskom ratištu onemogućila je ostvarenje ideje „Velike Srbije“, za šta se borio četnički pokret, iako su Srbi, kao i u Kraljevini Jugoslaviji, stekli prevlast u novoj Jugoslaviji nad ostalim narodima, a posebno u multietničkoj Bosni i Hercegovini. Za vrijeme Drugog svjetskog rata četnici su, kao i pravoslavni ustanici 1875-1878., izvršili brojne zločine nad bošnjačkim stanovništvom u Bosni i Hercegovini.

Komunistička vlast u Jugoslaviji je za gotovo pola stoljeća onemogućila realizaciju „Velike Srbije“, zbog čega je postala omražena kod srpskih nacionalista. Iz tog razloga krajem osamdesetih godina 20. stoljeća izazvali su krizu kako bi došlo do raspada socijalističke Jugoslavije koji bi im, prema njihovim očekivanjima, omogućio realizaciju starih velikodržavnih ideja u novom prekrajanju granica jugoslavenskih republika. Nazivali su to „pravom srpskog naroda na samoopredjeljenje“ optužujući ostale jugoslavenske narode za nacionalizam, šovinizam, separatizam, fašizam, vjerski radikalizam i slično. Brzo i vrlo uspješno su se komunisti srpske nacionalnosti postavili na čelo srpskog velikodržavnog nacionalizma. Do sredine 1991. preuzeli su Jugoslavensku narodnu armiju.

Transformacija JNA u velikosrspku vojsku

Od kraja ljeta 1991. do početka proljeća naredne godine ona je bez borbe zaposjela većinu teritorije koja je – u srpskim intelektualnim, političkim, vojnim i crkvenim krugovima – zamišljena za buduću srpsku državu na bosanskohercegovačkom državnom prostoru. Za tu srpsku državu planirano je da u njoj srpsko stanovništvo ima apsolutnu većinu u odnosu na druge narode. S obzirom da su na toj teritoriji, koju je ona trebala zahvatiti, u velikom broju, osim Srba, živjeli Bošnjaci i Hrvati – a u mnogim gradovima su bili i većinsko stanovništvo – srpska većina morala se uspostaviti nasilnim putem. Stvaranje i održavanje takve srpske države na tlu Bosne i Hercegovine, kasnije prozvane Republika Srpska, nije se moglo postići bez genocida i drugih oblika ratnih zločina nad bošnjačkim i hrvatskim stanovništvom.

Jugoslavenska savezna vojska zaposjela je prije otvorene agresije većinu željene teritorije, a srpskim separatističkim vlastima na toj teritoriji ostala je obaveza da je vojnički odbrane i „etničke očiste“ od Bošnjaka i Hrvata što su i učinile u periodu agresije 1992-1995. godine. Osim što je zaposjela veći dio Bosne i Hercegovine za buduću srpsku državu, JNA joj je ostavila i naoružanje potrebno da formira vlastitu vojsku, odbrani već zaposjednutu teritoriju i zauzme onu koju savezna vojska radi političkih razloga nije uspjela. Do sredine maja 1992. godine JNA transformirana je u Vojsku Republike Srpske.

Srpsku nacionalističku i, naspram države Bosne i Hercegovine, separatističku politiku predvodila je Srpska demokratska stranka koja je izravno podržavana od strane Srbije, Crne Gore, JNA i Srpske pravoslavne crkve. Nakon što je cijelu 1991. uspješno urušavala upravnu strukturu i državne institucije Bosne i Hercegovine, ona je 9. januara 1992. proglasila svoju paradržavnu zajednicu i njeno otcjepljenje od Bosne i Hercegovine.

U prošlosti su se tri značajna i krupna događaja ispriječila ostvarenju srpske velikodržavne politike prema Bosni i Hercegovini, a to su Berlinski kongres 1878., završnica Drugog svjetskog rata 1945. i Dejtonski mirovni sporazum 1995. godine. Ponašanje srbijanskog državnog rukovodstva i političara Republike Srpske pokazuje da je srpski nacionalisti i dalje nastoje realizirati. Naročito je to primjetno zadnjih godina. Makedonija se definitivno, još početkom devedesetih godina 20. stoljeća, otrgla od „Velike Srbije.“ Uspjela je to i Hrvatska 1995, a i Crna Gora 2006. godine. Kosovo se 1999. uspješno stavilo pod zaštitu međunarodne zajednice. Iako srpski velikodržavni nacionalizam „pokazuje mišiće“ prema Kosovu, a još jače u Crnoj Gori, zapravo je samo Bosna i Hercegovina ostala nezaštićena od ideje „Velike Srbije“ sada prepoznatljive pod nazivom „Srpski svet.“ Zato je ona i najizloženija napadima srpskog radikalnog nacionalizma, koji upravlja s pola njene teritorije i sudjeluje u svim njenim državnim institucijama što uspješno koristi da je urušava s krajnjim ciljem njenog uništenja kako bi se entitet Republika Srpska s distriktom Brčko „prisajedinila Srpskom svetu.“

Vojne i policijske parade i druge svečanosti, koje organizira entitet Republika Srpska uz podršku Srbije povodom 9. januara, ništa su drugo do obične provokacije Bošnjacima. Da bi željena provokacija Bošnjaka ove godine bila s još većim efektima, organizatori obilježavanja 9. januara odlučili su da aktivnosti u vezi s tim premjeste iz Banja Luke u Istočno Sarajevo. Možda priželjkuju i neke incidente s bošnjačke strane, koje bi potom iskoristili za svoje buduće aktivnosti. Treba imati na umu da je srpska politika nedavno nastojala izazvati incidente i na Kosovu postavljanjem barikada na njegovom sjeveru i napuštanjem kosovskih državnih institucija od strane uposlenika srpske nacionalnosti.

Srbijanska velikodržavna politika, koja se u Bosni i Hercegovini već trideset i jednu godinu pokušava ostvariti preko svoje ratne tekovine Republike Srpske, mora stalno održavati i jačati srpski nacionalizam prema Bošnjacima, a vojne i policijske parade su jedno od potrebnih sredstava.